Jednym z narzędzi wykorzystywanych podczas zbierania materiałów do pracy kończącej studia na takich kierunkach jak socjologia, administracja, prawo czy politologia może być wniosek o udostępnienie informacji publicznej.

Zgodnie z art. 61 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej „obywatel ma prawo do uzyskiwania informacji o działalności organów władzy publicznej oraz osób pełniących funkcje publiczne. Prawo to obejmuje również uzyskiwanie informacji o działalności organów samorządu gospodarczego i zawodowego, a także innych osób oraz jednostek organizacyjnych w zakresie, w jakim wykonują one zadania władzy publicznej i gospodarują mieniem komunalnym lub majątkiem Skarbu Państwa”. Jak twierdzi Agnieszka Demczuk, prawo do informacji publicznej stanowi „obecnie jeden z podstawowych elementów demokratycznego państwa prawa, opierającego się na fundamentalnej zasadzie jawności życia publicznego” (Demczuk, Dostęp do informacji..., s. 196-197). Dzięki transparentności funkcjonowania władzy publicznej i jawności życia publicznego prawo do informacji publicznej stanowi również jeden z fundamentów sprawnej administracji.
Obywatel ma prawo do zasięgnięcia informacji o działaniu organów władzy publicznej, a także o osobach oraz jednostkach wykonujących zadania władzy publicznej. Prawo do informacji publicznej dotyczy również organów i instytucji publicznych, które gospodarują pieniędzmi pochodzącymi z budżetu państwa. Informacja publiczna dotyczy każdej sprawy publicznej, co zostało zapisane w Ustawie o dostępie do informacji publicznej z 6 września 2001 r. (tekst jednolity: DzU z 2014 r., poz. 782).
W przytoczonej ustawie określone zostały dwie formy udostępniania informacji publicznych – poprzez zamieszczenie ich w Biuletynie Informacji Publicznej (BIP) oraz poprzez udostępnienie ich na wniosek zainteresowanego.
Jeżeli problematyka badawcza pracy dyplomowej ma związek z działaniem instytucji publicznych, to poszukiwanie informacji na temat sposobu ich działania należy rozpocząć od zapoznania się z treścią Biuletynu Informacji Publicznej. Coraz lepiej prowadzone BIP-y mogą być źródłem cennych informacji, a tym samym zmniejszyć liczbę składanych wniosków. Umieszczanie więc jak największej ilości rzetelnych informacji, sprawozdań, dokumentacji w BIP powinno stać się powszechną praktyką instytucji użyteczności publicznej. Sprzyja to jawności funkcjonowania podmiotów publicznych oraz przejrzystości w dysponowaniu publicznymi pieniędzmi.
Jeżeli w BIP nie znajdziemy potrzebnych danych, to zasadne staje się opracowanie i wystosowanie wniosku o udostępnienie informacji publicznej, który skierujemy do podmiotów objętych badaniami. We wniosku określamy, czego dotyczy wniosek i jakie informacje chcemy uzyskać od danej instytucji lub osoby publicznej w odniesieniu do prowadzonej przez nią działalności publicznej. Dzięki temu możemy np. uzyskać dostęp do różnego rodzaju dokumentów, które funkcjonują tylko w obiegu wewnętrznym danej instytucji, lub do danych statystycznych zbieranych i przetwarzanych wyłącznie na potrzeby tej instytucji. Tego rodzaju informacji nie znajdziemy na przykład na stronach Głównego Urzędu Statystycznego czy Centrum Badania Opinii Społecznej, a mogą one w znacznym stopniu wzbogacić pracę badawczą.
W przypadku studentów socjologii informacje uzyskane w drodze wniosku o udostępnienie informacji publicznej mogą stanowić również podstawę do opracowania kwestionariusza ankiety lub scenariusza wywiadu. Wniosek o udostępnienie informacji publicznej ułatwia socjologowi dotarcie do wiadomości, które nie zawsze można uzyskać poprzez przeprowadzenie badań sondażowych lub poprzez różne techniki wywiadów.
Wnioski można zastosować również w przypadku badań wielu instytucji o tym samym charakterze, np. wszystkich urzędów gminnych w województwie. W takiej sytuacji wnioski można rozesłać drogą mailową do wszystkich istotnych dla badania urzędów w danym regionie. Można zadać w tym miejscu pytanie, czy urzędy odpowiedzą na taki wniosek. Otóż urzędy mają obowiązek udostępnić informacje, o które wnioskujemy. Obowiązek taki nakłada na nie oraz na każdy inny podmiot realizujący zadania publiczne art. 4 Ustawy o dostępie do informacji publicznej, a każdy obywatel ma prawo skutecznie żądać realizacji tego obowiązku. Warto podkreślić za Demczuk, że prawo do informacji publicznej jest prawem powszechnym, proceduralnym, politycznym i podmiotowym (Demczuk, Dostęp do informacji..., s. 198).
W praktyce realizacja przepisów ustawy oraz egzekwowanie obowiązku udzielania informacji publicznej nie zawsze jest proste. Na podstawie własnych badań prowadzonych na potrzeby pracy magisterskiej, w której posługiwałam się wnioskiem o udostępnienie informacji publicznej, mogę powiedzieć, że reakcje badanych podmiotów bywają bardzo różne. Pracownicy instytucji zobowiązanych do udzielania informacji często nie potrafią prawidłowo odpowiedzieć na wniosek. Zdarzało się, że w korespondencji zwrotnej, zamiast wnioskowanych informacji, znajdowałam nieuzasadnione odmowy udzielenia informacji, a nawet wyrazy oburzenia. Inną często spotykaną reakcją było milczenie, nawet w przypadku dwukrotnego skutecznego dostarczenia wniosku. Tymczasem, jeżeli ustawowy termin 14 dni na udzielenie odpowiedzi nie jest dla instytucji wystarczający do skompletowania wnioskowanych dokumentów, to powinna ona powiadomić nas o terminie, w którym zobowiązuje się przygotować potrzebne informacje, przy czym nie może to być później niż dwa miesiące od momentu otrzymania wniosku.
Tym, co jeszcze może niemile zaskoczyć w odpowiedzi na wniosek o udzielenie informacji publicznej, jest żądanie wniesienia opłaty za przygotowanie odpowiedzi. Zdarza się to stosunkowo rzadko i z reguły jest bezpodstawne, ale polemizowanie z takimi argumentami bywa kłopotliwe. Innym spotykanym utrudnieniem jest wymóg osobistego odbioru dokumentów, a także udostępnienie dokumentacji tylko w wyznaczonym miejscu i czasie, czyli z reguły w siedzibie podmiotu w godzinach urzędowania. Wszystkie te problemy i trudności zrekompensować może zawartość merytoryczna przekazanych informacji. Uzyskane dokumenty lub dane statystyczne są niejednokrotnie najlepszym źródłem informacji.
Bardzo ważną rzeczą jest dokładne przemyślenie przed wysłaniem wniosku o dostęp do informacji publicznej, czego chcemy się dowiedzieć i w jakich dokumentach można znaleźć interesujące nas dane. Zbyt ogólne określenie zakresu pozyskiwanych informacji lub z kolei zbyt szczegółowe może spowodować, że uzyskane odpowiedzi nie przyniosą spodziewanych efektów, a informacje w nich zawarte będą chybione i nie przybliżą nas do rozwiązania problemu badawczego. Regułą jest, że podmioty udzielają odpowiedzi lapidarnych i tylko w zakresie niezbędnym do uznania, że wywiązały się z obowiązku udzielenia informacji. Jeżeli chcemy dowiedzieć się na przykład, ile osób jest zatrudnionych w podmiotach leczniczych na danym terenie, to musimy wysłać zapytanie do wszystkich tych podmiotów, określając, jakie formy zatrudnienia nas interesują lub jakie sprawozdania dotyczące zatrudnienia chcemy uzyskać i za jaki okres. Zbyt ogólne zapytanie może spowodować, że udzielona informacja będzie niekompletna i na przykład nie uwzględni osób zatrudnionych na podstawie umowy o dzieło i umowy-zlecenia oraz samozatrudnionych.
Ważnym aspektem korzystania z wniosku o udostępnienie informacji publicznej jest wzrost świadomości obywatelskiej. Jacek Kurczewski zauważa, że im więcej będzie lepiej wykształconych obywateli, tym większa będzie potrzeba uczestnictwa w państwie obywatelskim i większy sprzeciw wobec manipulowania obywatelami (Kurczewski, Ścieżki emancypacji…, s. 260). Każdy obywatel ma prawo do pozyskiwania informacji, dzięki czemu może pogłębiać swoją wiedzę na temat tego, w jaki sposób realizowane są zadania publiczne wynikające z obowiązującego prawa i finansowane ze środków publicznych. Przekłada się to na wzrost świadomości jednostek co do ich miejsca w społeczeństwie obywatelskim i przysługujących im praw. Jak twierdzi Adriana Bartnik, idea budowania państwa obywatelskiego, a także idea brania współodpowiedzialności za jakość życia obywateli w danym kraju to podwaliny, z których wywodzą się organizacje strażnicze zwane watchdogami (Bartnik, Organizacje strażnicze..., s. 146). Organizacje te „działają poprzez interesowanie się, sygnalizowanie oraz działania na rzecz zmiany” (tamże, s. 150), a u podstaw ich aktywności leży możliwość pozyskiwania informacji poprzez wnioski o udostępnienie informacji publicznej. Dla sprawniejszego posługiwania się tym narzędziem badawczym warto obserwować działania organizacji strażniczych, brać udział w organizowanych przez nie szkoleniach i aktywnie korzystać z pełni praw przysługujących nam jako członkom społeczeństwa obywatelskiego.

Bibliografia
Bartnik A., Organizacje strażnicze – partnerzy czy pieniacze? Kontrola i rekomendacje jako zewnętrzny audyt ekspercko-obywatelski w: Piotrowska-Trybull M. (red.) Społeczeństwo, gospodarka siły zbrojne – relacje i wyzwania, Warszawa 2015.
Demczuk A., Dostęp do informacji publicznej w Polsce. Analiza krytyczna, Lublin 2010.
Kurczewski J., Ścieżki emancypacji. Osobista teoria transformacji ustrojowej w Polsce, Warszawa 2009.